از بین تمام علل و عواملی که بر روند رشد و نمو شیرخوار تأثیر می‏گذارند، تغذیه دارای جایگاه بالاتری است که هم بر رشد و هم بر نمو تأثیر شگرفی دارد. 
بلافاصله بعد از تولد تا چندین روز پس از آن مایعی از سینه مادر ترشح می‏شود که غلیظ و زردرنگ است که به آن «آغوز» یا «کلستروم» گفته می‏شود و سرشار از مواد ایمنی‏ زا برای نوزاد است.

ترکیب کلستروم: کلستروم یا آغوز، ماده غذایی بسیار مقوی است که تا چند روز پس از زایمان ترشح می‏شود. اهمیت کلستروم یا آغوز در نوع و میزان پروتئینهای آن است که میزان آن در آغوز سه برابر شیر مادر است و این پروتئینها از نوع اسیدهای امینه ضروری و نیز پروتئینهای ایمنی‏بخش به نام ایمنوگلوبولینها می‏باشند. این پروتئینها در آغوز مادری که نوزاد نارس به دنیا آورده نسبت به پروتئین آغوز مادرانی که بموقع زایمان کرده‏اند 20% افزایش دارد. بنابراین، آغوز سرشار از مواد مختلف ایمنی‏زا بر ضد باکتریها و ویروسها می‏باشد.
 
ترکیبات شیر مادر:
شیر مادر دارای سه دسته اصلی مواد غذایی یعنی قند، چربی و پروتئین است.

قند:
نوع قند شیر مادر، لاکتوز است. از آنجا که سلولهای مغز فقط از قندی به نام گلوکز تغذیه می‏کنند، رشد و تکامل مغزی نوزاد با میزان قند موجود در شیر مادر ارتباط مستقیم دارد. لاکتوز شیر مادر بسرعت به گلوکز و گالاکتوز تجزیه شده که گلوکز به مصرف سلولهای مختلف، بخصوص سلولهای مغزی و عصبی می‏رسد و گالاکتوز به مصرف یک نوع باکتری به نام لاکتو باسیل و باعث تکثیر این باکتری می‏شود. در نتیجه از رشد سایر میکروبها و باکتریهای بیماری‏زا جلوگیری می‏گردد.
 
پروتئین:
 در شیر مادر دو نوع پروتئین به نام کازئین و وی وجود دارد که میزان پروتئین WHEY (وی) حدود 80% کل پروتئینهای شیر مادر را تشکیل می‏دهد. اهمیت پروتئین وی WHEY در سهل‏الهضم بودن آن است؛ در حالی که شیرهای دیگر در مقایسه با شیر مادر، عمدتا حاوی کازئین است که بسیار دیر هضم بوده، جذب و هضم آن مستلزم صرف انرژی زیاد است، میزان پروتئین شیر انسان نصف پروتئین شیر گاو است، ولی به لحاظ اسید آمینه ضروری مانند سیستئین که برای رشد جسمانی و اسید آمینه تورین که برای رشد و تکامل مغزی و عصبی شیرخوار حائز اهمیت است فقط در شیر مادر موجود است و شیر گاو فاقد این نوع اسیدهای آمینه می‏باشد، دلیل اهمیت این دو اسید آمینه این است که هیچ کدام از اینها در بدن نوزاد ساخته نمی‏شود. خون نوزادی که شیر مادر می‏خورد دارای این دو اسید آمینه ضروری و مهم است، در حالی که خون نوزادانی که از شیرهای جانشین شونده استفاده می‏کنند فاقد سیستئین و تورین است.
 
چربی:
 مواد چربی مهمترین منبع تولید و ذخیره انرژی در بدن است، به طوری که هر یک گرم چربی حدود نه کالری انرژی تولید می‏کند، در حالی که هر گرم قند یا پروتئین حدود چهار کالری انرژی تولید می‏کند.
اسیدلینولئیک و اسید آراشیدونیک دو نوع اسید چرب ضروری هستند. میزان اسیدلینولئیک شیر مادر حدود هشت برابر شیر گاو است و وجود آن برای رشد و تکامل مغز بسیار مهم است
مهمترین امتیاز و ویژگی شیر مادر نسبت به بقیه شیرها و بخصوص نسبت به شیرخشک، تازگی و طراوت آن است. شیر مادر، نه تنها عاری از میکروب است، بلکه سرشار از مواد ایمنی‏بخش بوده، به طور مستقیم، به مصرف شیرخوار می‏رسد و نیاز به نگهداری و جوشاندن و مسایل دیگر ندارد.
 
ویتامینها:
شیر مادر حاوی ویتامینهای ضروری و مواد معدنی مختلف است، مهمترین ویتامینهای شیر مادر عبارتند از: ویتامین K، ویتامین D، ویتامین E و ویتامین C.
1ـ ویتامین K
ویتامین K در مراحل مختلف انعقاد خون دخالت دارد. بنابراین، اگر نوزادی با کمبود ویتامین K روبه‏رو گردد، ممکن است دچار خونریزیهای مختلف شود.
2ـ ویتامین D
همان طور که می‏دانیم ویتامین D در ساخت و استحکام استخوانها نقش اساسی دارد. ویتامین D در شیر مادر وجود دارد. مادران باید در دوران بارداری و بعد از آن نیز از شیر و فراورده‏های آن و سبزیجات به میزان بیشتری استفاده نمایند. علاوه بر این لازم است که شیرخوار به طور مستقیم در معرض نور خورشید قرار بگیرداگر تغذیه مادر مطلوب نباشد یا شیرخوار در معرض آفتاب قرار نگیرد ممکن است شیرخوار به راشیتیسم (نرمی استخوانها) دچار شود.
3ـ ویتامین E
ویتامین E جهت تحکیم جدار گلبولهای قرمز ضروری است، کمبود آن ممکن است باعث پارگی جدار گلبول قرمز و لیزی آن و در نهایت منجر به کم‏خونی شود. همچنین وجود ویتامین E برای سلامت سلولهای شبکیه چشم و ریه ضروری است. مصرف شیر مادر از بروز این عوارض جلوگیری می‏کند.
 
مواد معدنی:
شیر مادر حاوی بعضی از مواد معدنی مهم و ضروری است که مهمترین آنها آهن، روی، منیزیم و املاح دیگر مثل سدیم، پتاسیم، کلسیم و فسفر می‏باشد. به دلیل اینکه کلیه‏های نوزادان و شیرخواران ظریف و حساس است و تحمل بار زیاد املاح را ندارد، میزان املاح در شیر مادر کم و متناسب با کلیه شیرخوار است.
 
* آهن
میزان آهن شیر مادر کم است، با این وجود به دلیل اینکه جذب آهن شیر مادر بسیار خوب است، شیرخوار تا حدود چهار یا شش ماهگی نیاز به تجویز آهن ندارد و بندرت در قبل از شش ماهگی نیاز به تجویز آهن پیدا می‏شود، اما به دلیل اینکه بتدریج میزان هموگلوبین خون شیرخوار کم می‏شود لازم است بعد از چهار یا شش ماهگی از قطره آهن استفاده شود. مقدار آهن شیر گاو کم است. جذب آهن شیر گاو بر خلاف شیر انسان بسیار ناچیز است، به طوری که جذب آهن شیر مادر حدود 50% و جذب آهن شیر گاو حدود 5% است. کمبود آهن منجر به کم‏خونی فقر آهن می‏شود.
 
* روی
نوزادان و شیرخوارانی که از شیر مادر استفاده می‏کنند دچار کمبود روی نمی‏شوند اما شیرخوارانی که از شیر غیر مادر تغذیه می‏کنند دچار کمبود روی و در نتیجه التهابات پوستی می‏شوند که درمان آن خوردن شیر مادر است.
 

مزایای شیر مادر

مزایای مربوط به کودک:
شیر مادر به تنهایی می‌تواند از لحظه تولد تا پایان 6 ماهگی تمام نیازهای غذائی شیرخوار طبیعی را برای رشد طبیعی او تأمین کند.
آغوز حاوی مواد مفید و ارزنده ایمنی است که کودک را در مقابل بیماری های عفونی محافظت می‌کند.
1-مواد مختلف ضد عفونت در شیر مادر احتمال ابتلای شیرخوار را به بسیاری از عفونت ها به ویژه عفونت های گوارشی و تنفسی کاهش می‌دهد
میزان ابتلا به آسم، اگزما و انواع آلرژی در شیر مادرخواران بسیار کمتر گزارش شده است.
2-در شیر مادرخواران به علت متابولیسم بهتر کلسترول مشکل افزایش کلسترول در بزرگسالی و احتمال خطر ابتلا به بیماری های قلبی ـ عروقی کمتر است.
3-چربی و پروتئین شیر مادر بهتر از چربی و پروتئین دیگر انواع شیرها هضم و جذب می‌شود. به همین دلیل دردهای قولنجی، جمع شدن گاز، استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین در این شیرخواران کمتر مشاهده می‌شود.
4-ترکیب شیر مادر همراه با رشد شیرخوار تغییر پیدا می‌کند. چربی شیر مادر در شروع هر وعده شیر کمتر است و سپس میزان آن تدریجاً بیشتر می‌شود. این تغییرات کمک بزرگی به سیر نگهداشتن شیرخوار می‌کند.
5-به علت اختلاف در ترکیب چربی شیر مادر، شیرخوار، پرخوری نمی‌کند و کمتر چاق می‌شود. چاقی این دوران زمینه ساز عوارض قلبی ـ عروقی، مفصلی و بیماری قند در بزرگسالی است.
6-به علت و جود آب کافی در شیر مادر به خصوص ابتدای شیر، تشنگی شیرخوار برطرف شده و اشتهای او تحریک می‌شود و نیازی به دادن آب یا آب قند حتی در مکان های بسیار گرم و خشک نیست.
7-میزان سدیم و پروتئین شیر مادر به حدی است که به کلیه های نوزاد که هنوز کامل نشده اند صدمه ای وارد نمی‌کند.
8-شیر مادر ؛ پاکیزه، دارای درجه حرارت مناسب و عاری از آلودگی میکروبی است.
9-تغذیه با شیر مادر رابطه عاطفی بین مادر و فرزند را بیشتر می‌کند. تماس و توجه مادر هنگام شیر دادن اثر مطلوبی بر رشد شیرخوار دارد.
10-جذب کلسیم شیر مادر به سبب نسبت مناسب کلسیم به فسفر بهتر انجام می‌شود.
11-به دلیل وجود عواملی مثل لاکتوفرین و اسیدیته بیشتر شیر مادر، جذب آهن شیر مادر به مراتب بهتر صورت می‌گیرد.
12-احتمال بروز اسهال در شیر مادرخواران به مراتب کمتر است و نیز به سبب نوع مدفوع، سوختگی ناحیه تناسلی (Diaper Rash) کمتر دیده می‌شود.
13-شیر مادر خواران کمتر دچار مشکلات دندانی ناشی از پستانک و تغذیه مصنوعی می‌شوند.


مزایای مربوط به مادر:
1-جمع شدن و برگشت رحم به اندازه طبیعی در مادرانی که به نوزادانشان شیر می‌دهند، سریع تر انجام می‌گیرد. برگشت سریع رحم به حالت طبیعی و دیرتر شروع شدن عادت ماهیانه به دلیل شیردهی، باعث جلوگیری از کم خونی مادر می‌شود.
2-مادرانی که به نوزادشان شیر می‌دهند چون از چربی ذخیره شده دوران بارداری برای ساختن شیر استفاده می‌کنند، زودتر وزن اضافی را از دست می‌دهند و پستان ها و اندامشان نیز به همین دلیل زودتر به حالت طبیعی قبل از بارداری بر می‌گردد.
3-مادر به دلیل تماس های مکرر کودک با بدنش در جریان شیردهی و احساس آرامش و رضایتی که از این تماس حاصل می‌شود وضع روحی و عاطفی بهتری خواهد داشت.


مزایای اقتصادی ـ اجتماعی:
1- تغذیه با شیر مادر با توجه به افزایش نیاز غذایی مادر در طول شیردهی از هر شیوه دیگر تغذیه، به مراتب ارزانتر است.
2- شیر مادر خواران چون کمتر بیمار می‌شوند هزینه درمان آنها به طور مشخص کاهش می‌یابد.
3- در بیمارستان هایی که از شیوه هم اطاقی مادر و نوزاد (Rooming in) استفاده می‌شود بروز عفونت و همه گیر شدن آن در بین نوزادان، به مراتب کمتر اتفاق می‌افتد و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان ها و نیروی انسانی مورد نیاز هم کاهش می‌یابد.
4- مادرانی که کودکانشان را از شیر خود تغذیه می‌کنند علاوه بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده، از خروج مبالغ هنگفتی ارز به خارج از کشور برای ورود شیر خشک جلوگیری و از این طریق به توسعه اقتصادی کشور کمک می‌کنند.
5-سلامت هر جامعه با ارتقای سطح تغذیه، رشد کودکان و پیشگیری از بیماری های عفونی، تنظیم خانواده و کنترل جمعیت ارتباط مستقیم دارد. تغذیه با شیر مادر به فراهم نمودن این امکانات کمک می کند.

منبع: سایت دانشگاه علوم پزشکی قزوین